Seksualno zdravlje nije luksuz već pravo svakog pojedinca koje je čvrsto utemeljeno u prvom paragrafu Deklaracije Alma-Ata još davne 1978 godine: „Konferencija snažno podržava i promoviše zdravlje kao stanje potpunog fizičkog, mentalnog i socijalnog blagostanja, a ne samo odsustvo bolesti i nesposobnosti. Zdravlje je osnovno pravo čoveka i njegovo postizanje i održavanje je fundamentalni cilj svakog društva što zahteva učešće ne samo zdravstvenih već svih struktura u organizovanim društvenim zajednicama“. Obaveza zdravstvenih radnika je direktno i aktivno učešće u realizaciji zadatih ciljeva koji proističu iz navedene definicije zdravlja što svakako uključuje i promociju seksualnog zdravlja.
Bez obzira na životnu dob, svaka žena ima mogućnost da uživa aktivan, zdrav i u potpunosti ispunjen seksualni život. Opisan je uticaj mnogobrojnih faktora na kvalitet seksualnog života pri čemu se najveći značaj pridaje uticaju emotivnih, socijalnih i medicinskih faktora. Odgovor na različite seksualne stimuluse je strogo individualan, često nepredvidiv i situaciono zavisan što u krajnjem rezultuje izrazitom kompleksnosti seksualnog funkcionisanja žena. Mada je poslednjih decenija, pre svega zahvaljujući većem stepenu obrazovanja i značajnom uticaju modernih multimedijalnih tehnologija, veliki broj “tabu” tema razgolićen čime su prestale da budu nešto o čemu se nerado razgovara, seksualnost je i dalje često neprijatna tema za mnoge ljude bez obzira na njihov pol, društvenu pripadnost i ekonomski status.
Seksualno funkcionisanje žena se može posmatrati kao ciklus čvrsto povezanih faza seksualnog odgovora koje je prvi ustanovio Kaplan 1974. godine – seksualna želja ili libido, seksualno uzbuđenje i orgazam. Poremećaj bilo koje od navedenih faza seksualnog odgovora uzrokuje manji ili veći stepen seksualnih disfunkcija kod žena.
Kao oblici seksualnih disfunkcija se navode poremećaji seksualne želje, poremećaji seksualnog uzbuđenja, poremećaji orgazma, dispareunija, vaginizam i odbojnost prema seksualnim odnosima.
Poremećaji seksualne želje se ispoljavaju kao smanjenje ili odsustvo interesa za seksualnim odnosom, odsustvo seksualnih misli ili fantazija i odsustvo adekvatnog odgovora na seksualne provokacije. Smanjenje seksualne želje može da bude posledica delovanja psihoemocionalnih faktora ili fizioloških događaja kao što je ulazak u menopauzu, medicinske ili hirurške intervencije.
Odbojnost prema seksualnom odnosu se najčešće ispoljava u vidu izbegavanja seksualnog odnosa ili bilo kakvog oblika seksualnih aktivnosti sa partnerom. Najčešći uzroci ovakvog ponašanja žene su psihoemotivne prirode i obično su posledica fizičkog i seksualnog zlostavljanja u detinjstvu.
Poremećaji seksualnog uzbuđenja genitalnog porekla se karakterišu odsustvom genitalnih znakova uzbuđenja i uključuju nedovoljno ili potpuno odsustvo uvećanja spoljnih genitalija, vaginalne lubrikacije (vlaženja) i opuštanja glatke muskulature vaginalnog zida nakon seksualne stimulacije. Subjektivni poremećaji se odnose na odsustvo ili značajno smanjenje osećaja seksualnog uzbuđenja i pratećeg osećaja zadovoljstva nakon seksualne stimulacije. Udruženi oblik prethodna dva podtipa poremećaja seksualnog uzbuđenja karakteriše kombinovani poremećaj. Najčešći uzroci ovog tipa poremećaja seksualnog funkcionisanja su organske prirode a na prvom mestu se ističu smanjenje protoka krvi kroz klitoris i vaginu, karlična trauma, hirurške procedure u maloj karlici i primena lekova.
Izostanak orgazma kao vrhunca seksualnog zadovoljstva, značajno smanjenje njegovog intenziteta ili otežano postizanje orgazma nakon adekvatne seksualne stimulacije i uzbuđenja, čine grupu poremećaja koji se nazivaju disfunkcijama orgazma. Mogu biti primarni (žena nikada nije doživela orgazam) ili sekundarni kao rezultat hirurških intervencija, traume ili hormonalne deficijencije (nedostatka hormona). Primarna anorgazmija se može javiti kao posledica psihološke traume ili seksualnog zlostavljanja dok organski faktori (medicinske intervencije, primena lekova za lečenje depresije iz grupe inhibitora preuzimanja serotonina) mogu doprineti pogoršanju problema.
Dispareunija je pojava bolnog polnog odnosa nakon vaginalne penetracije i treba je razlikovati od vaginizma koji se definiše kao nemogućnost ulaska penisa, prsta ili bilo kog drugog objekta u vaginu bez obzira na jačinu želje žene da se penetracija ostvari. Dispareunija se može razviti kao posledica vestibulitisa (upala otvora vagine), vaginalne atrofije (istanjenja sluznice vagine) ili infekcije. Uzorci dispareunije mogu biti psihološki, fizički ili njihova kombinacija. Vaginizmus se obično javlja kao odgovor na ponavljane bolne penetracije ili kao posledica delovanja psihoemeocionalnih faktora.
Za sada ne postoje potpuno pouzdani podaci o učestalosti seksualnih disfunkcija kod žena. Rezultati većine epidemioloških studija koje su do sada sprovedene ukazuju da oko 40-45% odraslih žena imaju bar jedan od poremećaja seksualnog funkcionisanja.2
Dijagnostički pristup problemu seksualnih disfunkcija zahteva strogo pridržavanje redosleda postupaka u ispitivanju uzroka i specifičnog odnosa prema takvim pacijentkinjama prilikom pregleda. Potrebno je uzeti detaljnu medicinsku, seksualnu i psihoseksualnu anamnezu te obratiti posebnu pažnju na svaku pojedinačnu fazu seksualnog ciklusa. Kako se bazična dijagnoza poremećaja seksualnog funkcionisanja postavlja na osnovu subjektivnih tegoba, neophodno je izvršiti njihovu objektivizaciju i za tu svrhu služe specijalno formirani upitnici (npr FSFI – indeks seksualne funkcije žena). Na osnovu dobijenih odgovora na postavljena pitanja za svaki domen seksualnog funkcionisanja se izračunava konačni skor pomoću posebnih faktora korekcije koji su specifični za svaku vrstu upitnika.
Fizički pregled podrazumeva opšti i specijalni ginekološki pregled sa posebnim osvrtom na vulvovaginalnu regiju.
Laboratorijska ispitivanja nemaju esencijalni značaj u postavljanju dijagnoze seksualnih disfunkcija ali daju značajne podatke istaživaču o doprinosećim faktorima u razvoju seksualnih disfunkcija (hormonalni status na prvom mestu).
Specifične dijagnostičke procedure koje se koriste u evaluaciji vaskularnih parametara kod pacijentkinja sa seksualnim disfunkcijama su danas prihvaćene kao zlatni standard objektivizacije i tu spadaju vaginalna fotopletizmografija, oksigeno-temperaturna metoda merenja prokrvljenosti vagine, vaginalna pH-metrija, Dopler sonografija i laser Dopler velosimetrija i MR (magnetna rezonanca) pregled male karlice.
Dopler sonografija (ultrazvuk) se najčešće koristi u svakodnevnoj praksi za ispitivanje poremećaja protoka krvi kroz polne organe koji učestvuju u seksualnom funklcionisanju, pre svega kao relativno jeftina i lako dostupna metoda svakom ginekologu u ginekološkoj ordinaciji.
Zavisno od tipa poremećaja kao i uzročnim faktorima, terapijski pristup može biti psihološki (psihoterapija), farmakološki (hormonalni i nehormonalni agensi) i najčešće kombinovani multidisciplinarni pristup u lečenju seksualnih disfunkcija koji za sada daje najbolje rezultate.
Autor teksta:
Prim.dr sci med. Dejan Ninčić
specijalista ginekologije i akušerstva
Poliklinika Eurolab Novi Sad